???Gelooft u in manuscripten? Dat het handschrift van de schrijver u een 
       dieper inzicht geeft in zijn intenties? Of wilt u het papier aanraken dat 
       hij heeft aangeraakt? Wilt u, kortom, de schrijver in huis halen? (Haal 
       nooit een schrijver in huis).???
       Peter Verhelst, ???Ach???. In: Blauwdruk. AMVC-Letterenhuis, Antwerpen, 
       2008.

Beroemde schrijverspapieren wekken tegenwoordig grote begeerte op. De krakende beurzen en de financi??le meltdown ten spijt beleven internationale veilingen van manuscripten en eerste en gesigneerde drukken onvervalste gloriedagen. Zelfs de handel in parafernalia als haarlokken, leesbrillen, borstbeelden en schrijversmeubilair lokt lieden met een goed gevulde beurs ??n met een grote bereidheid die open te trekken. De afgehamerde prijzen zijn niet zelden ongezien en liggen mijlenver boven de verwachtingen van de veilinghuizen. Hebben we te maken met een goede wind in de antiquarische wereld of is het boek als belegging meer dan ooit in opmars? En raakt de bescheiden liefhebberende verzamelaar niet vermalen door deze prijzenpletwals?

Het loopt natuurlijk nog niet zo???n vaart als op de kunstmarkt, waar een duizelingwekkend opbod aan de gang is, maar het staat buiten kijf dat een kliek verzamelaars ??? niet noodzakelijk bibliofielen ??? sommige pi??ces uniques in het topsegment van de letteren hebben ontdekt. Vooral klassiek verklaarde auteurs als pakweg Jane Austen, Charles Dickens, Arthur Rimbaud en Charles Baudelaire mogen zich in de gunst van volhardende bieders verheugen. Laten we eerst maar eens de cijfers aan het woord.
       Een eerste druk van de roman Emma van Jane Austen haalde op een veiling bij Bonhams in Londen onlangs de recordprijs van 180.000 pond. De prijs voor het driedelige boek, door Austen herself opgedragen aan haar gouvernante en vriendin Anne Sharp, was de hoogste veilingprijs die een Austenboek wereldwijd ooit bereikte. Bonhams had gerekend op een prijs tussen de 50.000 en 70.000 pond.
       In juni 2007 ging een exemplaar van Les fleurs du mal (1857) van de Franse po??te maudit Charles Baudelaire, door de schrijver geschonken aan de schilder Eug??ne Delacroix, voor 603.200 euro van de hand bij Sotheby???s in Parijs. Dat betekende meteen een nieuw recordbedrag voor een originele uitgave uit de Franse literatuur. De waarde werd aanvankelijk geschat tussen de 300.000 en 400.000 euro.
       Wie recordgrafieken wil opstellen van literaire veilingprijzen, heeft de handen vol. Onlangs werd bij datzelfde Sotheby???s het Surrealistisch Manifest van Andr?? Breton aangeboden. De enige gekende, nog complete versie van het manuscript ging van de hand voor 3,2 miljoen euro, in een pakket met acht andere manuscripten van de surrealismepaus.

Toch blijft de goudkoorts bijlange niet beperkt tot de grote coryfee??n of een aantal topstukken. Het is symptomatisch dat ook beroerde schrijvers zich in de aandacht van talloze bieders kunnen verheugen, ongetwijfeld een neveneffect van de eBay-opbodcultuur waar de grootste rommel van beroemdheden soms plots monsterprijzen kan halen. Je krabt je in de haren als je hoort dat een bundel met 35 gedichten van William Topaz McGonagall, die wordt beschouwd als ??????s werelds slechtste dichter???, op een veiling van Lyon and Turnbull Auctioneers in Edinburgh van de hand ging voor 8.300 euro. In de negentiende eeuw raakte de schobbejak-dichter zijn pennenvruchten amper kwijt aan de straatstenen van Dundee. McGonagall werd destijds na voorlezingen zelfs openlijk met rotte tomaten bekogeld. Nu hebben zijn karamellenverzen over treinrampen een ware cultstatus, met dank aan het internet, waar hij op talloze websites wordt gecultiveerd.

De kooplust strekt zich bovendien niet enkel uit tot het schrijverspapier. Steeds vaker maken ook bezittingen, meubilair of efemera goede veilingsier. Denk in onze contreien maar aan de veilingen van niet enkel de bibliotheek, maar ook het meubilair en de inboedel van Boudewijn B??ch (met een weliswaar wat tegenvallende opbrengst).
       Maar het kan veel doller. Bij Christie???s in Londen werd kortelings een mahoniehouten bureau en een stoel uit walnoothout van de Britse auteur Charles Dickens geveild voor de som van 550.000 euro. Christie???s had gerekend op een opbrengst van ???amper??? 60.000 tot 80.000 euro. Aan het bureau zou Dickens onder meer Great Expectations hebben geschreven. Niet minder potsierlijk was het bericht dat een medaillon waarin zich mogelijkerwijze het haar van Jane Austen zou bevinden, op een veiling bijna 5.000 pond opbracht. Niemand kon immers de bevestiging leveren, maar voor de Austenfans was het allemaal geen beletsel. En in september 2006 haalde een setje met 32 brillen van Bertolt Brecht 6.000 euro, het zesvoudige van de verwachte prijs.
       Ook letterkundige musea tonen zich steeds vaker tuk op deze memorabilia. Het Amsterdamse Reve Museum herbergt het schaamhaar van Gerard Reve, evenals een verstandskies en enkele teennagels. Reve, samen met zijn partner Joop Schafthuizen in de Lage Landen wegbereider inzake het gewiekst verpatsen van des schrijvers goederen, voorzag destijds een en ander bereidwillig van een certificaat van echtheid.

Moeten we schamper doen over de fans die met te gespijsde bankrekeningen belachelijke sommen willen geven voor het meubilair van Dickens? Dienen we met de vinger te wijzen naar perfide, intermediaire verkopers bij zulke transacties, de literaire agenten, antiquairs of internationale veilinghuizen? Of zijn het de media die met hun voorliefde voor veilingnieuws de prijs van de vermeende haarlok van Austen mee de hoogte in drijven? Laten we trouwens ook de nabestaanden, erfgenamen, familieleden, schrijversweduwen en wat dies meer zij niet vergeten. Zij lijken soms te vermoeden dat ze op een te exploiteren goudschat zitten. Al rijst wel de vraag of deze mediagenieke deals representatief zijn voor de globale situatie in de antiquarische wereld.

In ieder geval was het verhandelen van schrijversmanuscripten tot voor kort omfloerst met veel meer discretie en pudeur. Handelaren in oude boeken waren niet happig met informatie over bepaalde bedragen. Het boek gold vooral als intellectueel ding en niet meteen als hefboom voor een ferme return on investment, zo leek het achterliggende idee. De Antiquarian Booksellers Association in de Verenigde Staten zette in die zin zelfs een richtlijn op zijn website. Artikel 13 van hun ???Code of Good Practice??? luidt: ???Leden mogen antiquarische en zeldzame boeken, of aanverwant materiaal, niet als investeringsmiddelen op zich promoten, of als een deel van een investeringsplan.??? In het licht van de stroom van berichten over succesvolle veilingen ??n de uit de pan swingende prijzen lijkt dit haast een achterhaald advies.
       De al dan niet dode schrijver en zijn producten zijn voor sommige speculanten een appeltje voor de dorst geworden. Een rapport van de Franse boekhandelaar Sourget liet uitrekenen dat je via de aankoop en verkoop van oude boeken tegenwoordig opbrengsten van 4.000 procent kunt realiseren. Daarbij werd onder andere vergelijkend onderzoek uitgevoerd tussen de handel in originele uitgaven van de Pens??es van Pascal, Moli??res Le Bourgeois Gentilhomme, evenals Descartes Discours de la m??thode. Duidelijk is dat dit waanzinnige percentage enkel geldt voor de topstukken ??n dat de doorsneeverzamelaar of -boekenverkoper niet moet beginnen hallucineren over zijn bezit.

Maar zoals kunst, porselein, munten en antiek dat al een tijdje zijn, zo zijn boeken en papier in het algemeen salonf??hig geworden in de wereld van het grote geld. Wanneer klassieke investeringen als de staatsbon te weinig opbrengen en de dollarkoers te volatiel blijkt, is voor Schw??rmers met geld de stap naar het archivale opbod snel gezet. Een fan wil in deze virtuele wereld kennelijk graag veel betalen voor de concrete, papieren vastheid van zijn begeestering. Het internet is hierbij een tweesnijdend zwaard. Het heeft een merkwaardige impact op de prijszetting, maar anderzijds beschikt de liefhebber over meer transparantie en vergelijkingsmogelijkheden. Antiquaren weten niet steeds hoe ze daaraan het hoofd moeten bieden en hun expertise wordt soms ook gekopieerd door would-be kenners.

De stijgende prijzen voor manuscripten en gewilde livres anciens zorgen voor een spanning tussen de culturele bewaarinstellingen en de aanbieders van unieke documenten. Bekend is het verhaal hoe het Gruuthusemanuscript door zijn adellijke eigenaar voor een naar verluidt exuberant bedrag aan de Nederlandse Koninklijke Bibliotheek werd verkocht. De hausse in de prijzen voor oude boeken stelt onvermijdelijk ook de vraag hoe we moeten en kunnen omgaan met ons (literair) erfgoed. Moeten waardevolle manuscripten worden gekocht door de nationale bibliotheken? Moeten ze dat tegen de marktprijs proberen te doen? Hoeveel willen we daar als belastingbetaler voor betalen? En dan rijst meteen de vraag: voor welke schrijver dan wel en voor welke niet? In Vlaanderen heeft het topstukkendecreet gepoogd daarin enige orde te scheppen, maar er ligt nog ontzettend veel braak. En hoe kan het belang van wetenschappelijk onderzoek op manuscripten (wanneer ze in handen van verzamelaars vallen) worden gevrijwaard?
       Een bijna symptomatische case in dat verband is het gehakketak rond de nalatenschap van Fernando Pessoa in Portugal. De neven van Fernando Pessoa, die zijn beroemde schatkist beheren, dreigen ermee nog ongepubliceerde manuscripten aan verzamelaars te verpatsen, wat het onderzoek naar Pessoa???s ongepubliceerde werk voor altijd zou dwarsbomen. Jorge Couto, de directeur van de Portugese nationale bibliotheek, onderhandelde met de erven om de papieren toch in het land te houden, maar de vraagprijs zou het volledige aankoopbudget van de bibliotheek ruimschoots overstijgen. Niettemin kan de overheid nog de wet van 2007 inroepen die de internationale verkoop van manuscripten van nationaal belang verbiedt. Niemand zal twijfelen aan het grote gewicht dat Pessoa in de wereldliteratuur heeft. Dus lijkt de demarche van zijn neven perfide te zijn, en moet de verkoop dus maar illegaal worden gemaakt. Maar zal het zo???n vaart lopen?

In de Verenigde Staten is er een heuse ratrace aan de gang om schrijversarchieven binnen te halen ??n het zijn lang niet allemaal dode auteurs. Nee, veel schrijvers beginnen bij leven al hun documenten vooruitziend te venten.
       De Emory University in Georgia kon met zijn proactieve acquirering ??? lees: met schier onbeperkte financi??le middelen ??? recent de collecties verwerven van de overleden Ted Hughes maar ook de levende Seamus Heaney, Salman Rushdie en Alice Walker. Grote concurrent op dat vlak is de Texas State University. Die instelling bood grof geld voor de papieren van Cormac McCarthy en beheert onder meer ook archieven van Sam Shepard en Evelyn Waugh. De recentste aanwinst van Texas State University is het archief van de Britse schrijver Jim Grace ??? met alle respect, geen schrijver in de eredivisie. Voor een zescijferig bedrag in ponden bracht Grace wellicht met plezier ook zijn zitkussen naar Texas. Grace zei dat een Engelse universiteit ook ge??nteresseerd was, maar die kon slechts een tiende van de prijs voor het materiaal betalen. ???Dit wordt mijn pensioen???, aldus Grace.
       De Amerikaanse literair agent Glenn Horowitz is een van de belangrijkste spelers in deze branche. Als tussenpersoon kon Horowitz de literaire archieven van bijvoorbeeld Don DeLillo, Norman Mailer, Bernard Malamud, Kurt Vonnegut, Nadine Gordimer en Joseph Heller aan diverse kapitaalkrachtige instituties, bibliotheken of universiteiten overdragen. Helemaal befaamd werd hij met de verkoop van Nabokovs papieren aan de New York Public Library, een deal van ????n miljoen dollar. En wat te denken van het verhaal van een eerste druk van James Joyce??? Ulysses, die Horowitz al verschillende keren kon verkopen, terug opkopen en opnieuw doorsluizen, telkens met een aardige winst?
       Men merkt dat het vaak Britse schrijvers zijn die in de VS aan pensioensparen doen. In Groot-Brittanni?? heerst onder de universiteiten met een literaire manuscriptencollectie (zoals Oxford, Cambridge, Londen, Edinburgh, Leeds en Manchester) daaromtrent grote ongerustheid. Niettemin schraapten deze universiteiten, samen met de British Library, hun beurzen leeg om de archieven van Nobelprijswinnaar Harold Pinter te verwerven. Daarvoor legden ze gezamenlijk en voor het goede academische doel een bedrag van 1,1 miljoen pond neer.
       Ook de Oostenrijkse auteur Peter Handke weet van incasseren. De controversi??le schrijver verkocht voor 500.000 euro grote delen van zijn archieven, manuscripten, nota???s en werkmateriaal aan de Oostenrijkse nationale bibliotheek. Notitieboekjes en dagboeken van Handke werden dan weer aan het Deutsches Literaturarchiv Marbach verhandeld.

Hoe liggen de kaarten bij ons? Jef Geeraerts bracht vorig jaar zijn archief onder bij het Vlaamse AMVC-Letterenhuis, maar het is niet bekend of en hoeveel de schrijver daarvoor werd betaald. ???Je kunt twee dingen doen: ofwel ga je je papieren verleden veilen in kleine stukjes. En dan krijg je ruzies, genre erven Elsschot. Ofwel geef je het in zijn geheel aan het Letterenhuis, waar het goed bewaard wordt voor het nageslacht???, liet Geeraerts daarbij optekenen.
       Het Letterenhuis laat zich kennelijk niet verleiden tot blind opbod ??n hoopt vaak op schenkingen, maar niettemin zijn er ook in de Lage Landen indicaties dat de internationale trend wordt gevolgd. De originele versie van Hugo Claus??? dichtbundel De Oostakkerse gedichten is voor een bedrag van 19.000 euro op een veiling van de hand gegaan. Timmermans en Elsschot blijven het antiquarisch zeer goed doen. En er is natuurlijk Reve, die sinds zijn dood alleen maar meer verzamelaars tot gekheden drijft, met Piet van Winden en zijn Leidse antiquariaat AioloZ lange tijd als aanjagers. Allervroegste gedichtjes van Gerard Reve werden door AioloZ onlangs te koop gesteld voor liefst 35.000 euro (al is het niet bekend of daar een koper is voor gevonden). Eerder al werd Reves eigen exemplaar van De Avonden in 2006 verhandeld voor 25.000 euro en daarmee het duurste antiquarische boek uit de moderne Nederlandse letterkunde.

De toegenomen commerci??le belustheid of hang naar des schrijvers fysieke snippers is ook de alziende Jeroen Brouwers niet ontgaan. In het essay ???Wie wat bewaart??? in Blauwdruk, een gelegenheidspublicatie van het AMVC over de omgang met literair erfgoed, noteert hij: ???Een brief van mijn hand, zo leren antiquarencatalogi, doet al gauw zo???n 200 ?? 750 euro. [???.] De vraag voor die typo/manuscripten van drie verhalen uit Het mes op de keel bedraagt maar liefst 12.000 euro. Zo bezit ik nog dozen, vuilniszakken en een stalen hutkoffer vol manuscripten en andere schrijfschatten. Ik ga maar eens uitverkoop houden. Eindelijk rijk!??? En even verder, na te hebben vastgesteld dat allerlei zogenaamde vrienden zijn brieven aan hen doodleuk gaan verhandelen: ???Ik ben mijn gewicht in eurobiljetten waard, zeg nu zelf ??? mijn erfgoederen brengen duizenden op, [???] terwijl ik van de resultaten en werkelijke waarde van mijn schrijverij mijn leven lang niet heb kunnen rondkomen.??? Het is inderdaad een curieuze en lichtjes wraakroepende paradox dat veel van de bovengenoemde schrijvers dikwijls meer geld genereren via (al dan niet postume) verkoop van hun papieren aan instellingen of verzamelaars, dan wat ze ooit met de verkoop van hun boeken aan lezers hebben gedaan.

Is het bovenstaande nu een pleidooi tegen het gloedvol verzamelen? Welnee. Betekent het dat je met een kleinere beurs geen weldadige literaire verzameling meer kunt opbouwen? Ook al niet. Bij gewetensvolle en realistische antiquaren om de hoek (of in een kier van het internet) zijn nog steeds ontdekkingen te doen, mits je als liefhebber bereid bent alert te zijn, geduld uit te oefenen en vertrouwen te kweken. Een briefje, een boek met opdracht of ???kleine handschriften??? worden immers niet d???office voor duizenden euro???s verkocht en blijven bereikbare genoegens voor velen.
       Maar het is een oeroude economische wet dat een product waard is wat de gek ervoor wil geven. Ook op de literaire markt geldt het onverbiddelijke mechanisme van vraag en aanbod. Zeldzaamheid drijft de prijs op. Dan is het paradoxaal genoeg ook uitkijken waar het boek zelf vertoeft in deze kermis van recordbedragen, het boek met name als inhoud, als drager van het oeuvre van de schrijver. Want begrijpen we Mutter Courage und ihre Kinder echt beter als we die tekst met Brechts bril op de neus lezen?