Nee werkelijk, Gustav Landauer heeft konijnenfok in volkstuinen nooit van zijn leven aangezien voor een revolutionair en socialistisch beginsel!

Erich Mühsam 

In 1992 meende een recensent van de Volkskrant in mijn prozadebuut Zeehond in wormgat de invloed van Franse postmoderne filosofen te zien. De parafrases van de Duitse anarchist Gustav Landauer (1870-1919) bleven onopgemerkt. De originelen ervan zijn te vinden in het hierna volgende fragment uit Skepsis und Mystik; Versuche im Anschluβ an Mauthners Sprachkritik, dat verschenen is in 1903. In dit – voor mij nog altijd fundamentele – werk biedt Landauer een primair kentheoretische, in metafysica uitmondende grondslag aan anarchistisch denken en handelen. Het gaat uit van de taalkritiek van Fritz Mauthner (1849-1923), die grote begrippen als ruimte, tijd en causaliteit tot metaforen verklaart. Het illusoire karakter van grote theorievorming brengt Landauer tot een creatieve tweespalt: de wereld is samengesteld uit onafhankelijke, gelijkwaardige elementen, waarover we alleen in abstracties kunnen spreken. Die mogen echter, nog in hun meest universalistische vorm, nooit de overhand krijgen. 

Het brengt stilzwijgend het centrale anarchistisch perspectief op een kosmologisch plan. Het anarchisme gaat, anders dan het communisme, uit van afzonderlijke, onafhankelijke mensen die ieder het recht hebben hun leven te bepalen zoals zij dat willen, binnen een weefsel van anderen met hetzelfde recht. De machtsaanspraken van ondernemers, partijen, de staat zijn illusoir. Gemeenschap vindt de weg naar zichzelf zodra wij ons van die structuren ontdoen. Landauers denken bleef niet louter theoretisch: het droeg in belangrijke mate bij aan de ontwikkeling van de kibboets (Landauer was zelf joods), en ook was hij in Duitsland actief betrokken bij de oprichting van coöperaties en vrije schoolgemeenschappen. 

Al is het hedendaagse postfordisme (met zijn persoonlijke vrijheden en eigen beslissingsmacht binnen bestaande eigendoms- en machtsstructuren) hiervan slechts een zwakke afschaduwing, Landauer was daar niet per se op tegen geweest, voor zover het althans een voorschot zou kunnen bieden op een algemene afschaffing van hiërarchische structuren. Hij leefde in een tijd waarin de sociaaldemocratie binnen de arbeidersbeweging het roer overgenomen had, de anarchisten aan de rand waren gedrongen. Zo geloofde hij minder in een revolutie dan in een geleidelijke herstructurering van de maatschappij, al stond hem daarbij wel iets anders voor ogen dan je doorgaans van communisten hoort. Zijn Revolution (1907) vat de richting samen in een oproep die een echo vormt van de hier aangeboden pagina’s: ‘Verander deze wereld in een wereld van worden, van overgang, oneindigheid, diversiteit, onvoorspelbaarheid, onontwarbaarheid!’