Hij is dapper, de pijnboom
Die niet van kleur verandert
En de sneeuw draagt.
Ook mensen
Zouden zo moeten zijn.
Edward Behr, 1989, p. 363.

Deze regels vormen samen een waka, een kort traditioneel Japans gedicht. Waka betekent zoveel als ???Japans gedicht???, bedoeld om een onderscheid te maken met de in het Chinees geschreven gedichten. Bij de aanvang van de Japanse literaire cultuur in de achtste eeuw was de literaire taal immers het klassieke Chinees. De wakapo??zie is een oude traditie en onderging in haar geschiedenis vele, ook westerse, invloeden. Het was de Japanse dichter en criticus Masaoka Shiki die op het einde van de negentiende eeuw de wakatraditie moderniseerde en de literaire term tanka introduceerde om die vernieuwing te benoemen. Het schrijven en reciteren van waka maakten deel uit van de Japanse aristocratische cultuur. Net zoals bij de theeceremonie en bij andere sociale praktijken waren het componeren, presenteren en evalueren van waka omgeven door allerlei rituelen en codes. Deze vorm van po??zie was tegelijk een collectief en een sociaal gebeuren. Er waren twee soorten wakafeesten. Utakai was een feest waarbij alle deelnemers een waka schreven en reciteerden. Dit gebeurde ter gelegenheid van Nieuwjaar, de geboorte van een kind of het bouwen van een huis. Daarnaast was er utaawase: een wedstrijd tussen twee ploegen. Aanvankelijk was dit puur entertainment, maar utaawase ontwikkelde zich tot een ernstige en hoogstaande competitie.¹

Nucleaire winter
De reeds geciteerde waka houdt de mens de pijnboom als model voor. De pijnboom is standvastig en ook in moeilijke omstandigheden ??? in de winter onder een zwaar pak sneeuw ??? blijft hij aan zichzelf gelijk en verandert hij niet van kleur. Het gedicht is een oproep tot moed en volharding in tijden van zware beproeving. De klassieke close reading zou hier moeten stoppen en zich weinig of niets gelegen laten liggen aan de naam van de schrijver en de datum waarop het gedicht werd geschreven. De natuurbeelden nodigen daarenboven uit tot een bovenpersoonlijke en bovenhistorische interpretatie: hier wordt een wijsheid meegedeeld die van alle tijden is en zal worden begrepen zolang er pijnbomen groeien en er sneeuw valt. Soms echter maken de naam van de auteur en de datum van publicatie alle verschil. In dit geval maken ze een bruusk, zelfs brutaal einde aan de aanvankelijk contemplatieve interpretatie van de lezer. Het opgeroepen beeld van een met sneeuw bedekte boom maakt plaats voor de nucleaire paddenstoel en de natuur verandert in een door atoombommen verwoest stedelijk landschap. De man die deze versregels schreef, is niemand minder dan de voormalige Japanse keizer Hirohito (1901-1989). Hij schreef het gedicht in de maanden die volgden op de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki, die leidden tot de onvoorwaardelijke Japanse overgave. De keizer las de waka voor tijdens de nieuwjaarsviering van 1946, een traditioneel moment voor het voorlezen van dit soort gedichten (utakai). Die dramatische context opent een volledig nieuwe reeks van mogelijke interpretaties. De bovenhistorische en algemeen menselijke duiding breekt met een schok stuk op de gruwel van de Tweede Wereldoorlog in Azi??: de imperialistische agressie van Japan, de wreedheid van de jappenkampen en de twee atoombommen. Waar staan de sneeuw en de pijnboom voor in het vernielde en bezette naoorlogse Japan? Hirohito kan zich onmogelijk bewust zijn geweest van het concept van de nucleaire winter, maar het is voor een moderne lezer moeilijk om die associatie in deze context niet te maken. Zo krijgt het Nederlandse woord ???pijnboom??? ??? omwille van het eerste deel van de samenstelling ??? hier eveneens een bijzondere connotatie. Taal kan een vreemde klankkast en een verwarrende echokamer worden. Maar tijdens de nieuwjaarsviering richtte de keizer zich in de eerste plaats tot zijn volk. Welke boodschap geeft hij in dit gedicht mee aan zijn onderdanen? De journalist Russell Brines, die toen in Japan verbleef, merkte op dat Hirohito zijn onderdanen opriep ???de sneeuw van de bezetting te dragen zonder zich erdoor te laten veranderen??? (Edward Behr, 1989, p. 363). Dit is een expliciet politieke en historische lezing. Achter de algemeen menselijke oproep tot standvastigheid lijkt het gedicht een politieke ideologie te verbergen. Aan welke tradities moeten de Japanners vasthouden om zichzelf te blijven en niet ten onder te gaan aan vreemde, lees westerse en vooral Amerikaanse, invloeden? Welke vorm van cultureel verzet moet door Japan worden gepleegd? Misschien spreekt de keizer vooral zichzelf moed in en verlangt hij, bij de zware beproevingen die hij moet doorstaan, te zijn zoals de pijnboom in barre tijden: dapper en onveranderlijk?


Noot

1. http://en.wikipedia.org/wiki/Waka_(poetry)


Lees meer in Diclit