???I moved forward, out of the blackest sleep, to find myself surrounded by doctors?????? Zo begint Time???s Arrow (1991) van Martin Amis, een boekje vol loodzware vragen. Obsessief schreef ik mijn scriptie, wat uiteindelijk leidde tot mijn emigratie naar Groot-Brittanni??. Het heeft me nooit meer met rust gelaten.
       De zwarte slaap waarmee het boek begint is eigenlijk het einde ??? de dood ??? van Tod Friendly, alias Odilo Unverdorben, die allesbehalve onverdorven zal blijken te zijn. Snel wordt duidelijk dat er iets mis is met de wereld: mensen roepen taxi???s nadat ze afgezet zijn, zeggen ???Hctib??? in plaats van ???Bitch???, baby???s worden terug in baarmoeders gestopt en mensen worden steeds jonger in plaats van ouder. Ook eten gebeurt omgekeerd:

     First I stack the clean plates in the dishwasher, which works
       okay, I guess, like all my other labour-saving devices, until some
       fat bastard shows up in his jumpsuit and traumatizes them with
       his tools. So far so good: then you select a soiled dish, collect
       some scraps from the garbage, and settle down for a short wait.
       Various items get gulped up into my mouth, and after skilful
       massage with tongue and teeth I transfer them to the place
       for additional sculpture with knife and fork and spoon. That
       bit???s quite therapeutic at least, unless you???re having soup or
       something, which can be a real sentence. Next you face the laborious
       business of cooling, of reassembly, of storage, before the return
       of these foodstuffs to the Superette, where, admittedly, I am
       promptly and generously reimbursed for my pains. Then you
       tool down the aisles with trolley or basket, returning each can
       or packet to its rightful place.

Inderdaad, de tijd staat in z???n achteruit. De wereld die we lezen wordt, tot in de kleinste details, achterstevoren geschreven, maar de verteller ??? de ziel en het geweten van Unverdorben (een Duitse arts die een rol speelt in de massavernietiging van joden tijdens de Tweede Wereldoorlog) ???, heeft dit niet door: voor hem is Unverdorben een wonderdokter die in anus mundi (Auschwitz) joden maakt uit rook, lucht en vuur.
       Amis was niet de eerste die rewind ging: het idee nam hij over uit Kurt Vonneguts Slaughterhouse-Five (1969); ook Lewis Carroll zette Alice??? wereld op z???n kop. Wat het boek zo uniek en indringend maakt, is de onvermoeibare volharding in de nauwgezette beschrijving. Time???s Arrow vormt een totalitair systeem waarin de lezer steeds ongemakkelijker gevangen zit in de onschuld en onwetendheid van de machteloze verteller. De lezer weet zich snel aan te passen en door achteruit te denken de opgeschreven gebeurtenissen terug te vertalen naar de gruwel die opdoemt en zich voltrekt, zonder dat de verteller op de hoogte kan worden gebracht van zijn dwaasheid.
       Het experiment maakt gebruik van gitzwarte humor en ironie, die een grote honger naar verloren onschuld verbergen. Ook toont de roman dat de Holocaust een unieke horrorshow in de menselijke geschiedenis is, en hij levert daarmee een belangrijke bijdrage tot het bespreken, en belangrijker, bevatten, van de Holocaust. Dat werd overigens niet door iedereen gewaardeerd: critici, van wie sommige joods, vonden dat Amis op perverse wijze esthetiek voor ethiek plaatste.
       Het benaderen van de Holocaust blijft een heikele zaak, maar de roman is niet alleen een beschouwing over de Tweede Wereldoorlog, hij toont ook hoe het fascisme in een geniepige, verfijnde vorm terugkeert tijdens het naoorlogse, westerse tijdperk: het op hol geslagen consumentisme en de ongezonde arbeidsethos zijn duistere echo???s van Auschwitz??? motto, Arbeit macht frei. De terugwerkende kracht beschimpt de doelgedrevenheid van het kapitalisme dat mensen consumeert, evenals het idee van vooruitgang in het algemeen: het onophoudelijke barbarisme dat de twintigste eeuw kentekende, betekende deels een vernietiging van de verlichtingsidealen.
       Een scherpe lezing van Richard Menke toont de implicaties van Amis??? schending van de tweede wet van de thermodynamica (entropie), die stelt dat verloren gegane energie niet herwonnen kan worden, wat in de natuurlijke wereld leidt naar het uiteindelijke uitdoven van het hele universum. Amis??? imaginaire experiment suggereert dat de twintigste eeuw hoogst tegennatuurlijk is, en waarschuwt tegen de vergetelheid: alleen door ons te wortelen in het verleden kunnen we onze menselijkheid blijven waarborgen. Literatuur krijgt daarbij een paradoxale rol toebedeeld: via een reeks allusies roept Amis een erg rijke archeologie van literaire voorlopers op, zoals de Bijbel, de Griekse mythologie, Sophocles, Dante, Shakespeare, Dostojevski, Saul Bellow, Joseph Conrad, Vladimir Nabokov, Jorge Luis Borges, Primo Levi en Muriel Spark, maar ook de satire van Jonathan Swift en het middeleeuwse carnaval van Rabelais en Chaucer. Door achteruit te vertellen, en de ???werkelijkheid??? te vervreemden, maakt Amis voor lief genomen conventies belachelijk, en waarschuwt hij tegen clich??s en verzoeningspolitiek. Literatuur kan ons misschien niet redden van de menselijke vernietigingsdrang, maar biedt ons wellicht een alternatieve geschiedenis van zingeving.
       Wat de roman uiteindelijk in vraag stelt, is de relatie tussen tijd en taal, die nodig is om betekenis te cre??ren. Het probleem is dat tijd in taal is ingebouwd: aan de basis van taal, en daarmee van ons bewustzijn, onze identiteit en ons zijn, ligt een onstuitbare voorwaartse beweging die ons allen uiteindelijk de zwarte slaap in sleurt. De enige ervaring is een voorwaartse, wat ervoor zorgt dat we onszelf en de wereld ??? zoals de onwetendheid van de verteller duidelijk maakt ??? nooit geheel kunnen doorgronden. We bevinden ons in een heden dat constant uit onze handen glipt, wat in een misleidend begrip over het bestaan resulteert: de toekomst komt niet strikt op lineaire, causale wijze voort uit het verleden. Hoewel we ons duidelijk niet in een moeras van relatieve waarheden bevinden, wordt de lezer van Amis??? dictatoriale machine gedwongen te ageren tegen rechtlijnigheid.
       Amis??? inversie maakt duidelijk dat het heden niet alleen wordt gevormd door een verleden dat het heden kleurt, maar ook door het nu dat door een onophoudelijke, hoopvolle verwachting wordt gevoed. Misschien is lezen in die zin het concretiseren van het heden, een moment waarin we beseffen dat het bestaan twijfelachtig wordt omkaderd door een begin en einde, die, in het licht van twee oneindigheden aan weerszijden, in feite inwisselbaar zijn. Lezen als oefenen voor de dood, of, in dit geval, de geboorte. Het begin van Unverdorben aan het einde van Time???s Arrow betekent eveneens de wedergeboorte van de lezer, die zichzelf het heden als gespleten, dynamische temporaliteit moet toe-eigenen om een betere toekomst uit het verleden af te dwingen.