In februari van dit jaar verscheen bij Flammarion het boekje La litt??rature en p??ril. Dit vlammende essay van historicus, literatuurwetenschapper en essayist Tzvetan Todorov (1939) verwoordt op scherpe toon de crisis waarin de Franse literaire wereld volgens hem verkeert. Essentieel voor zijn betoog is de relatie die Todorov legt tussen de situatie in onderwijs en onderzoek en de malaise die in de literaire wereld heerst. Hij heeft het daarbij vooral over de roman. Dorien Kouijzer, werkzaam aan het Institut N??erlandais in Parijs, presenteert hier, voor het eerst in het Nederlands, een aantal kernpunten van Todorovs betoog en plaatst die binnen de context van het Franse literatuuronderwijs.

???Aangezien het object van literatuur de ???condition humaine??? zelf is, wordt degene die haar leest
en begrijpt niet een specialist in de literaire analyse maar een kenner van de mens.???
Tzvetan Todorov

Achtergrond
De jonge student en onderzoeker Tzvetan Todorov koos er indertijd voor de formele aspecten van literaire teksten te bestuderen om zo te ontsnappen aan uitspraken over de inhoud. De redenen hiervoor liggen in het communistische Bulgarije aan het eind van de jaren vijftig van de vorige eeuw voor de hand. Toen Todorov in 1963 in Parijs ??? achter het IJzeren Gordijn ??? mocht gaan studeren, verraste het hem zeer dat literaire teksten er slechts volgens een intu??tieve methode en uitsluitend binnen een nationale en historische context werden bestudeerd. Voor algemene en formalistische literatuurwetenschap bestond er in Frankrijk geen leerstoel. Levend in een pluriforme democratie en bevrijd van de dogma???s van het Oostblok besefte hij evenwel dat hij zich nu zonder gevaar mocht interesseren voor de idee??n en de waarden die literaire werken vertolken.

Literatuurwetenschap
In zijn jeugd las Todorov romans om kennis te maken met andere personen, zonder het risico op persoonlijk letsel dat verbonden is aan de omgang met re??le mensen. Nu leest hij romans, essays en gedichten om de wereld beter te kunnen begrijpen. ???Gecondenseerder, veelzeggender dan het dagelijkse leven, maar toch niet van fundamenteel andere aard, vergroot de literatuur onze leefwereld en zet ons ertoe aan hier een nieuwe kijk op te ontwikkelen en er andere organisatievormen voor te vinden.??? ???Literatuur biedt een oneindig aantal mogelijkheden tot communicatie met anderen en is een grenzeloze verrijking van het leven. Ze brengt unieke sensaties teweeg die de werkelijke wereld meer betekenis geven en verfraaien.???
       Gewapend met deze inzichten in de functie van literatuur stelde hij zich in de jaren 1960 tot doel de Franse onderzoekers meer vertrouwd te maken met de Duitse, Russische en Amerikaanse (formalistische) theorie??n met betrekking tot de analyse van literaire werken, zonder het einddoel ??? een begrip van de zin van de teksten ??? uit het oog te verliezen. We kennen Todorov als ????n van de grondleggers van het Europese structuralisme, al is zijn historische en filosofische werk bij het grote publiek inmiddels bekender. Helaas, zegt hij, is na 1968 de balans doorgeslagen. Werd v????r de introductie van het structuralisme en de tekstimmanente benadering het ontstaan van het literaire werk bestudeerd, in de jaren 1970 werd het als een autonoom en absoluut gesloten talig object met eigen regels bestudeerd, opdat de studie een wetenschappelijk karakter zou krijgen.
       Nooit had Todorov gedacht eens de pen op te moeten nemen om een aanklacht te formuleren tegen het gebrek aan aandacht voor de sens (inhoud, strekking, zin) van literaire werken in het middelbaar onderwijs, het academisch onderzoek en de literaire kritiek.

Literatuuronderwijs
In het huidige Frankrijk heeft literatuurstudie als eerste doelstelling het leren kennen van het gereedschap waar schrijvers zich van bedienen, stelt Todorov vast. De gerichtheid op de techniek van het schrijven ontneemt leerlingen en studenten het zicht op wat er over de condition humaine geventileerd wordt in de weinige teksten die ze moeten lezen, pardon, analyseren. Dit schaadt derhalve de reflectie erop en dat is een ernstig probleem, want ???het doel van de analyse van literaire werken op de middelbare school zou niet moeten zijn het bestuderen van de concepten van deze of gene literatuurwetenschapper of theoreticus, maar het toegankelijk maken van de strekking, de zin [sens] ervan.???
       Uiteraard, zegt Todorov, mogen we het belang van vormkenmerken niet vergeten, maar op dit moment heeft de studie van de technische middelen die het literaire werk tot zijn beschikking heeft de studie van inhoud en strekking verdrongen, hoewel die toch het doel van het literaire werk en van de bestudering ervan zou moeten zijn.
       Over het algemeen leest de niet-professionele lezer noch om zijn leesmethode te verbeteren, noch om kennis over de maatschappij te verkrijgen waarin de tekst ontstaan is, hij leest om idee??n te vinden die het hem mogelijk maken de mens en de wereld en uiteindelijk zichzelf beter te begrijpen, om een bepaalde schoonheid te ontdekken die zijn bestaan verrijkt. Om plezier in het lezen te stimuleren, zegt Todorov, zal bij de jonge leerling rekening moeten worden gehouden met deze primaire motivatie om naar een roman te grijpen. De relatie met de wereld moet dan ook in de studie van literatuur op school worden meegenomen. De exclusieve studie van de vormaspecten hoort volgens hem thuis in het gespecialiseerde vervolgtraject op de universiteit.
       Natuurlijk, relativeert hij, zijn de verschillende benaderingen van literair onderzoek wel vertegenwoordigd binnen de academische wereld, maar helaas is de richting die weigert in de literatuur een discours over de wereld te zien ??? en hij denkt hierbij zowel aan de klassieke structuralisten als aan de poststructuralisten ??? nog steeds oververtegenwoordigd. Dit zou het sterkst het geval zijn in Frankrijk, maar dezelfde ontwikkeling heeft volgens hem ook plaatsgevonden in de rest van Europa. En aan de universiteiten worden de leraren opgeleid.

Hulp bij het huiswerk

       Tot mijn verrassing heb ik gemerkt dat de belangrijke rol die ik de literatuur toebedeelde
       niet door iedereen erkend werd. Ik heb niet op het Franse lyceum gedoceerd en nauwelijks
       aan de universiteit, maar in mijn rol van vader kon ik niet ongevoelig blijven voor de
       vragen om hulp van mijn kinderen elke keer wanneer ze een proefwerk of een overhoring
       voorbereidden. In die rol begon ik me een beetje beledigd te voelen toen ik moest vaststellen
       dat mijn raad of ingrepen zeer middelmatige cijfers opleverden! Later kreeg ik een
       duidelijker beeld van het literaire onderwijs in zijn geheel, toen ik van 1994 tot 2004
       zitting had in de consultatieve leerplancommissie gedetacheerd aan het ministerie
       van Onderwijs.

Het voorbeeld dat Todorov in dit kader aanhaalt, van het Franse eindexamen literatuur van 2005, spreekt boekdelen: het lezen en verwerken van Perceval van Chr??tien de Troyes was enkel en alleen gericht op het interpreteren van de elementen van het verhaal ??? de personages, de nevenhandelingen, de zinnen, de woorden ??? in hun relatie tot de totaalstructuur van de roman. Geen moment werd er ingegaan op de betekenis die we aan de zoektocht naar de heilige graal kunnen hechten. Aangezien de leraar maandenlang ??? er worden maar weinig teksten gelezen ??? verplicht de functies van Roman Jakobson en de actants van Algirdas Julien Greimas op fragmenten van de tekst loslaat, raakt de leerling ten zeerste ontmoedigd en gedemotiveerd, ook degene die bewust voor een literaire richting gekozen heeft. Hij kan alleen nog maar verkeerde antwoorden geven en gaan gokken. Het contact met vakinhoud en leraar raakt verloren en er wordt met angst en beven op de roulette van het eindexamen gewacht.

Structuralisme, nihilisme, solipsisme
Niet alleen leraren, ook literaire critici en schrijvers zelf laten hun werk behoorlijk bepalen door de te beperkende definitie van wat een literaire tekst is. In de meest intrigerende bladzijden van La Litt??rature en p??ril beschrijft Todorov in felle bewoordingen de tendens die hij waarneemt in de ontwikkeling van de literaire kritiek en vooral van de literatuurproductie. Het is waar, na lezing van het eerste hoofdstuk komt de vraag op: waarom is de titel niet L???enseignement de la litt??rature en p??ril? Het spreekt niet voor zich dat hij de ???schuld??? meer nog dan bij de wetenschap bij de verstarde critici legt, en hen zelfs voor de negatieve ontwikkeling in de literatuurproductie z??lf (mede) verantwoordelijk houdt. En dat alles zonder ????n voorbeeld te noemen. De formalistische literatuuropvatting, zegt hij, en ik volg verder zijn redenering, heeft literaire teksten opgeleverd die vernuftig geconstrueerd zijn en zich van allerlei foefjes bedienen. Van een band met de wereld is echter geen sprake. Dat is wel het geval in de ??? logisch uit het formalisme voortkomende ??? nihilistische literatuur, waarin het geweld en de vernietiging de waarheid over de condition humaine zouden vertellen. In zijn woorden: ???plut??t qu???une n??gation de la repr??sentation, elle devient une repr??sentation de la n??gation???. Omdat die literatuur door de formalistische critici niet op inhoud of vision du monde afgerekend wordt, ontstaat er geen discussie over de werkelijkheid. Ook de nihilistische literatuur heeft genoeg aan zichzelf. Hoe afstotelijker de schrijvers de wereld gaan vinden, des te fascinerender vinden ze zichzelf. IJdelheid en narcisme leiden tot het beschrijven van de minste of geringste persoonlijke ervaring, zonder er enige zin aan te verlenen. Dus na structuralisme en nihilisme onderscheidt Todorov het solipsisme, waarvan de autofictie een van de recente varianten is, als tak van dezelfde formalistische boom. Het solipsisme berust net als het nihilisme op de idee dat er een definitieve breuk tussen het ???ik??? en de wereld is ontstaan. Zo bezien vullen nihilisme en solipsisme de formalistische keus aan. Todorov oordeelt dat dit literaire genre in Frankrijk ideologisch dominant is.

L???art pour l???art
In de volgende hoofdstukken herkennen we de milde humanist Todorov van bijvoorbeeld L???esprit des Lumi??res: nog steeds verontrust maar ook evenwichtig want de lof zingend van datgene waarvoor hij maar al te bang is dat het gaat verdwijnen. In dit bestek haalt hij wel voorbeelden aan van schrijvers, maar helaas is geen van hen na 1900 geboren. Todorov toont vervolgens aan dat vanaf de achttiende eeuw, toen elk kunstwerk kennis over de werkelijkheid verschafte, de tendens bestaat dat kunstwerken een doel op zich worden. Zoals God zijn ze autosuffisant, zonder doel buiten henzelf. Het verschil met andere kunsten is dat de literatuur, hoewel ze deel uitmaakt van het esthetische (le beau), gelezen wordt als een discours over de wereld. Op het moment dat we alleen nog maar artistieke waarde aan een kunstwerk toekennen, riskeren we een breuk met de wereld. Treurig stelt Todorov dan ook vast dat de tijd voorbij lijkt te zijn waarin de literatuur nog een subtiel evenwicht wist te bewaren tussen representatie van de gewone wereld en de perfectie van de romanconstructie. De breuk met de wereld heeft volgens hem ook alles te maken met de ongewenste kloof die ontstaan is tussen massalectuur en literatuur met een grote L. En voorts met de problematische relatie tussen literatuur en engagement. Ge??ngageerde kunst heeft immers een hele sterke band met de werkelijkheid.

Een humanistisch antwoord
Todorov eindigt het beknopte (negentig bladzijden tellende) en met vaste hand geredigeerde La litt??rature en p??ril met een ode aan de roman en een pleidooi voor leesbevordering die ik u niet wil onthouden:

       Wat romans ons schenken is niet een nieuw weten, maar een nieuwe mogelijkheid
       om te communiceren met levende wezens die anders zijn dan wijzelf. In die zin maken
       romans eerder deel uit van de moraal dan van de wetenschap. De uiteindelijke horizon
       van de leeservaring is niet de waarheid maar de liefde, de hoogste vorm van menselijke
       interactie.

Ook niet-fictieve narratieve teksten maken het, zoals romans, mogelijk het standpunt en de zienswijze van een ander te adopteren en als die ander te denken en te voelen, of deze personen nu werkelijk bestaan (hebben) of fictief zijn. Die identificatie, zegt Todorov in navolging van Kant, is de enige weg die naar het universele leidt en het ons mogelijk maakt te voldoen aan onze roeping als mens. ???Daarom moet lezen op alle mogelijke manieren worden aangemoedigd, ook het lezen van boeken die door de professionele criticus neerbuigend, zelfs met minachting, worden beschouwd zoals Alexandre Dumas??? De drie musketiers of J.K. Rowlings Harry Potter.???

Literatuur of romans?
In de bovenstaande bespreking heb ik, net als Todorov, meestal de term ???literatuur??? gebruikt, hoewel ik me tijdens het lezen steeds minder aan de indruk kon onttrekken dat zijn gram vooral de roman, de romanschrijvers en hun critici betreft. Hij zegt af en toe dat hij po??zie ??n proza bedoelt, en hij gaat in op de functie die essays en filosofische teksten hebben, maar hij komt nergens tot een expliciete afbakening van het soort literatuur dat hij aanvalt. Door niet van meet af aan de gebruikte term ???literatuur??? te defini??ren heeft hij zeker een kans op een helder debat gemist. Voor afzonderlijke critici of schrijvers was het moeilijk om te reageren, terwijl ze toch indirect een enorme verantwoordelijkheid in de schoenen geschoven kregen. Mede omdat de campagne voor de presidentsverkiezingen en het belangrijke, want perspectieven biedende, debat over de aansluiting van de Franse literatuur bij de wereldliteratuur gevoerd op instigatie van de schrijvers uit de voormalige koloni??n in dezelfde maanden speelden als de promotie van La litt??rature en p??ril, zijn de reacties van de critici niet erg precies geweest. Het boek is zeker serieus genomen, maar wat het gedeelte over contemporaine schrijvers betreft ook wel als ???pass????? en ???verbazingwekkend na??ef??? gekwalificeerd.¹

Te pessimistisch?
Hoewel ik als kritische ouder en voormalig docent alles wat Todorov over literatuuronderwijs en over de zin van het lezen te berde brengt, onderschrijf en onder de indruk ben van de inhoud, de stijl en vooral de betrokkenheid van zijn betoog, blijf ik met een belangrijke vraag zitten over zijn vernietigende oordeel over de huidige (roman)productie.
       Is hij niet wat al te pessimistisch over de recente ontwikkelingen? Ik zou hem graag willen vragen of hij alleen for the sake of the argument de ontwikkelingen in de Franse literaire wereld ???versimpeld??? heeft, zoals sommige critici hem wel verweten hebben, of dat hij aan kan tonen dat alles wat er op het gebied van de wereldliteratuur en literatuur waarin de (maatschappelijke) werkelijkheid een rol speelt, in het niet valt bij de minimalistische, individualistische en andere solipsistische tendensen. Graag had ik meer vernomen over het nihilisme dat eigenlijk een ???fout??? discours over de werkelijkheid is, begrijp ik, en dan nog eens verkeerd wordt besproken door de critici. Vindt hij een Houellebecq ook nihilistisch? Ik denk aan de debatten over het werk van Jef Geeraerts eind jaren 1960. De wereld negatief interpreteren en beschrijven kan vanuit een bepaalde betrokkenheid geschieden en lezers oproepen tot het zelf begrijpen van de beschreven toestanden, toch? Jammer dat hij geen voorbeelden geeft. Het succes van thrillers wordt door sommige critici toch ook als een retour van de moraal verwelkomd? Wat te doen met dit soort uitspraken in het licht van de redenering in La litt??rature en p??ril?
       Ik val ook in slaap als ik autofictie ter hand neem, maar ik hoef het niet te lezen. Er is zoveel meer te vinden in bibliotheken en boekhandels. Ook in Frankrijk. Hoe waardeert Todorov de Afrikaanse, Aziatische en Amerikaanse, Russische en Canadese Franstalige schrijvers ?? la Maryse Cond?? en Amin Maalouf? En de getalenteerde Frans-Franse auteurs als Jean-Christophe Rufin, Fran??oise Chandernagor, Jean-Marie Gustave Le Cl??zio, Daniel Pennac, Erik Orsenna, Pierre Assouline, Jean Rouaud die ons verhalen vertellen waarin de historische, actuele of toekomstige werkelijkheid een rol speelt? En het succes van de vertaalde ???wereldschrijvers??? in Frankrijk, zoals Alaa El Aswany, Per Olov Enquist, Gabriel Garc??a M??rquez en ook een Jonathan Littell? Passen ze niet in zijn theorie? Of maakt hun aanwezigheid niet veel uit voor de huidige dramatische situatie in literatuuronderwijs en -onderzoek en de gevolgen daarvan op langere termijn?
       Ondanks het feit dat Todorovs standpunt betreffende de literaire productie geforceerd, aandoet, moet ik erkennen dat de polemische toon werkt en me ertoe heeft aangezet eens goed na te denken over de ervaringen van mijn kinderen met het literatuuronderwijs en mijn eigen leesgedrag inzake contemporaine Franse romans. Ik betreur dan ook dat dit pamflet geen echte polemiek in de pers ontketend heeft.


Noten

1. Onder anderen Patrick K??chichian in Le Monde des Livres (17 januari 2007) en Pierre Perrin in La Toile (22 juni 2007).