Op deze pagina's is het archief van DW B terug te vinden. Voor de actuele website ga naar: http://www.dwb.be

Het Onmogelijke Jawoord

Verschenen in: Irony and Beyond
Auteur: Paul de Bruyne

 

Hugh Grant en Richard Curtis over het verlangen naar het monogame huwelijk

 

 

Ik neem aan dat Hugh Grant nauwelijks introductie behoeft. De echtgenoot van d?? Liz Hurley. De man van de blowjob in een taxi ergens in een zijstraat van Sunset Boulevard. Vervolgens de ex van Liz Hurley. Hugh Grant was jarenlang niet weg te slaan van de covers van de in emoties gespecialiseerde magazines groot en klein. Hij is de vleesgeworden personificatie van de revival van de romantische filmkomedie. De man met de zoetste glimlach van het westelijk halfrond. De nieuwe man. De radicaal empathische man. Hugh Grant. Een wereldwijd icoon van de jaren negentig. De hoofdacteur in megasuccesfilms als Four Weddings and a Funeral (1994), Notting Hill (1999), Mickey Blue Eyes (1999), Bridget Jones???s Diary (2001), Love Actually (2003) en vele andere.

 

Ik neem evenzeer aan dat de naam Richard Curtis wel degelijk enige introductie nodig heeft. Wat begrijpelijk is, maar eigenlijk ook een beetje onrechtvaardig. Zonder Richard Curtis zou Hugh Grant hoogstwaarschijnlijk helemaal niemand zijn. Maar zonder Grant zou Curtis nog altijd (co)scenarist zijn van een paar van de belangrijkste tv-comedyseries uit de laatste decennia van de twintigste eeuw: Not the nine o???clock news, Mr Bean, Black Adder. En bovenal is hij de scenarist van een hilarisch hoog percentage van de succesvolste Britse (en Brits-Amerikaanse) comedyfilms. Richard Curtis speelt in de liga van John Cleese en Woody Allen. Hij is niet zo bekend als die twee, omdat hij niet op het scherm verschijnt, maar hij is minstens even invloedrijk, getalenteerd, gewaardeerd in het milieu en (financieel) succesvol. En hij heeft een volstrekt eigen stem binnen het genre van de romantische komedie.

 

Curtis en Grant hebben samen een filmtrilogie gecre??erd (Four Weddings and a Funeral, Notting Hill, Love Actually) die hen tot wereldsterren heeft gemaakt. In die trilogie speelt ironie een intrigerende rol. De specifieke invulling ervan is misschien het belangrijkste individuele kenmerk dat Curtis en Grant apart plaatst van de andere hoofdrolspelers in het comedyfilmgenre. Ironie is niet altijd wat het lijkt. Zeker niet in de romantische comedy zoals die is geherdefinieerd door Curtis en Grant. En ironie doet niet altijd wat zelfs de bedenkers ervan verhopen.

 

The touch van Curtis en Grant

Het is voor de hand liggend om ervan uit te gaan dat de ironische toets in films voornamelijk het werk is van de scenarist en misschien van de regisseur. (Hoewel in het genre van de romantische komedie de regisseur vaak niet meer is dan een vakman die het script recht probeert te doen. Dat was zo in de jaren dertig. Dat was niet anders in de jaren negentig.) Toch mag men het belang van de acteur in het cre??ren van ironie in een film niet onderschatten. Zeker niet in het geval van het oeuvre van Richard Curtis.

       Curtis is begonnen als schrijver van komische sketches en stand-upinterventies. Het is niet bijzonder gedurfd om te veronderstellen dat de handelingsverbeelding van acteur Rowan Atkinson het draagvlak was waarop Curtis zijn metier ten volle heeft kunnen ontwikkelen. Zonder Rowan ??? Mr. Bean/Blackadder ??? Atkinson zou Richard Curtis waarschijnlijk nooit zo veel en zulke kwalitatieve komische gags en sketches hebben geschreven als hij nu op zijn palmares heeft staan.

       Het is even waarschijnlijk dat Richard Curtis de bocht van de tv-komedie naar de romantische filmkomedie niet zou hebben kunnen maken zonder de hulp en de inbreng van Hugh Grant. Curtis zelf zegt in zijn inleiding tot het script van Four Weddings and a Funeral ??? waarin hij (ironisch) tracht uit te leggen hoe een succeskomedie wordt gemaakt ??? daarover het volgende:

 
         (always) cast Hugh Grant as the lead. It doesn???t matter what the character is ??? if
       she???s a middle-aged cop on the verge of retiring, Hugh will be perfect. If he???s an
       Eskimo schoolboy ??? Hugh is exactly what you are looking for [???] Whatever your
       script is like, no matter how much stewing and rewriting ??? If the punters don???t
      
want to sleep with the star, you may never be asked to write another.

De ironie in het werk van Curtis is een volbloed performance-ironie die evenzeer vorm krijgt op het niveau van de activiteit als op het niveau van de taal. Curtis verschilt hier wezenlijk van Woody Allen, bijvoorbeeld, in wiens werk de talige ironie sterk overheerst.

       In het bovenstaande citaat benadrukt Curtis dat hij als schrijver (en later, mag men aannemen, als regisseur van Love Actually) heel erg afhankelijk is van de creativiteit en het metier van de acteur. De acteur is sowieso degene die de handelingsironie vorm moet geven. Een script is op dat niveau bijna altijd bijzonder vaag, en het krijgt zijn definitieve vorm pas nadat de acteur de activiteiten op de set of tijdens repetities heeft verzonnen. Scenaristen weten doorgaans dat zij in het cre??ren van handelingen zowat altijd minder inventief zijn dan de acteur.

       Echter, ook de talige ironie werkt niet indien de clausen in de stem en het lichaam van de acteur niet de juiste ritme-/tempovorm, toon en kleur krijgen. ???If the star doesn???t want to sleep with the punters???, kan de scenarist het schudden. In het geval van Hugh Grant wordt de ironie gecre??erd in een altijd wat aarzelend, en dus distanti??rend, spreken. In een Engels dat net een ietsiepietsie t?? bekakt is; Grant heeft nu eenmaal Engelse literatuur in Oxford gestudeerd. In een gestiek die beheerst eventjes buiten de lijnen van het naturelle kleurt. Beschaafd t??: het is de perfecte basis voor de ironische lichaamshouding.

 

Curtis en Grant hebben elkaar zonder enige twijfel helpen uitvinden. Zonder Grant zou Curtis geen meester zijn geworden van de romantische komedie. Zonder Curtis zou de creativiteit van Grant voor eeuwig als ???net niet??? zijn omschreven. ???Net Niet???, zo was de carri??re van Grant voor hij in Four Weddings and a Funeral de roos raakte.

       Een beroemde sc??ne waarin de diverse vormen van performance-ironie opereren, is te vinden tijdens de eerste huwelijksceremonie van Four Weddings and a Funeral.

       Charles (gespeeld door Hugh Grant) is best man voor zijn vriend Angus. De best man wordt verondersteld de ringen mee te brengen naar de kerk. Charles is, zoals steeds, te laat. Hij komt aanrennen wanneer de bruid en bruidegom al voor de priester staan...

 

       Charles: I???m so sorry Angus. Inexcusable. I???ll be killing myself after the service, if it???s any

       consolation

       Angus: Doesn???t matter [???] As long as you haven???t forgotten the rings

       Charles: Nope
       Charles pats his pocket confidently. When Angus looks away we see a look of concern slop
          over Charles' face - he has just patted an empty pocket.

       [???]
       Charles is trying to attract the attention of his friends, all in their row. Finally Matthew sees
       him and Charles manages to mime the problem. Matthew smacks his head in mock despair.
       Charles does a little plea. He needs help.

        [???]

        Charles looks back at Matthew who does a subtle nod ???  they???ve got something

        [???]

       Matthew and Charles meet at the back of the church for the subtle handover, without us seeing                the rings

        [???]

       Vicar: Do you have the rings?
        The vicar moves towards Charles, holding open the bible. Charles takes a little step forward
        and puts the still unseen rings on the book. The vicar looks slightly surprised.
        Vicar: With this ring I thee wed, with my body I thee worship and with all my worldly goods I
        thee endow???
        Angus: With this ring I thee wed, with my body I thee worship and with all my worldly goods I
        thee endow???
        Angus slips the ring on to Laura???s finger. It is a big multi-coloured plastic shiny heart. Angus
        looks startled. Charles plays innocent and happy. Then Laura slips hers onto Angus???s hand-
        it is a skull and cross-bones.

Een ironische glimlach bij vele, vele miljoenen toeschouwers.

 

Ironie wordt in de literatuurwetenschap verbonden met het contrast tussen wat schijnbaar gezegd, getoond of gesuggereerd wordt en de werkelijke betekenis van de uiting of situatie.

       Vaak wordt dat contrast bereikt met behulp van de stijlfiguur van de overdrijving: ???I???ll be killing myself after the service, if it???s any consolation.??? De ironie via de hyperbool, het understatement of de omkering komt overvloedig voor in de scripts van Curtis. Curtis schrijft eigenlijk nauwelijks een claus zonder dat dit type van talige ironie gebruikt wordt.
      
Typisch ook voor de tandem Curtis/Grant is dat ironie bij hen vaak ontstaat in de spanning tussen waarden, normen en toon van een situatie en die van een afwijkende handeling daarbinnen. In bovenstaand voorbeeld worden de ernstige regels van de huwelijksceremonie, met zijn verheven taalgebruik (???I thee worship???) in contrast geplaatst met een profaan gesluip doorheen de ruimte van de kerk. De heilige handeling van het geven van de ringen krijgt een ironische, licht blasfemische tegenkleur, omdat de ringen niet van een duur materiaal zijn gemaakt maar uit plastic. Ze refereren niet aan een spirituele maar aan een populaire en undergroundcultuur.
      
Ook de gestiek wordt ironisch ingezet: ???Charles plays innocent and happy.??? Waarmee Grant de etymologische wortels van het woord ironie vormgeeft. Het Griekse woord eironeia wordt vertaald als ???geveinsde onwetendheid???.
       In deze sequens zien we de gelaagdheid en de speciale toon van de Curtis/Grant-ironie. ???Charles plays innocent and happy.??? In de films van het duo is de ironie nooit bitter, nauwelijks spottend, zeker niet denigrerend, nooit beledigend. Bijna altijd... onschuldig, vrolijk, warm.
      
De ironie van Curtis en Grant lijkt meer solidair dan bij andere hedendaagse grootmeesters van de komedie. Men hoeft maar even aan de gitzwarte ironie in Fawlty Towers te denken om het verschil te zien. En zou het toeval zijn dat Curtis/Grant de tessituur van het kleine acteren onderzoeken in tegenstelling tot Cleese die de pathetische gestiek van de musichall in zijn komedies prefereert? Warmte lijkt klein. Bitterheid schreeuwt.

 

 

Ironie heeft als voorwaarde dat de waarden en normen, de normale gedragsregels, van een situatie (h)erkend wordt door een personage. Ik beperk me in dit artikel overigens tot de ironie binnen het fictionele gegeven. Natuurlijk kan elke toeschouwer een sc??ne ironiseren of de-ironiseren, net zoals elke acteur dat kan. Het personage accepteert het bestaansrecht van die situatie door er taken en verantwoordelijkheden in op te nemen. Het ironische moment ontstaat slechts als het personage een (helikopter)visie ontwikkelt waarin hij buiten die situatie gaat staan. Het is een dubbele ethische en bewustzijnspositie die ongetwijfeld de ironicus in een superieure positie plaatst. De ironische houding is geen kritische houding, indien we met kritisch bedoelen dat de gegeven situatie als veranderbaar/te veranderen gewenst wordt. Het is misschien zelfs een beetje een laffe positie, omdat de beperkingen, debiliteiten, onrechtvaardigheden en tegenstrijdigheden van een situatie (h)erkend worden zonder dat de wens uitgedrukt wordt die te veranderen. De ironische positie toont een voorwaardelijke solidariteit met een bestaande situatie en de mensen erin. Het eigene van de positie van Curtis/Grant zit in de bijna onvoorwaardelijke solidariteit van het wetende personage met de situatie waaraan hij zich kan onttrekken. Het onttrekken gebeurt in dit geval alleen maar om de waarden, normen en rituelen van de bestaande situatie te bevestigen en te versterken. Een en ander heeft natuurlijk te maken met de keuze voor het genre van de romantische komedie.

 

Ondubbelzinnige uitspraken

Curtis was een gef??teerd humoristisch schrijver al v????r hij zijn eerste romantische komedie schreef. Achteraf gezien is het niet moeilijk te beweren dat de parodistische schriftuur van Blackadder voornamelijk op het conto van Ben Elton moet worden geschreven. De romans die Elton schreef nadat het partnership met Curtis en Atkinson voorbij was, zijn (onder meer) briljante parodie??n. Evenmin is het moeilijk om vast te stellen, gezien de verdere carri??re van Atkinson, dat het slapstickgenre vooral door de acteur achter Mr. Bean werd gedragen. Richard Curtis heeft zijn eigen stem pas echt gevonden binnen het genre van de romantische komedie.
      
Mijn hypothese is dat Curtis voor de romantische komedie heeft gekozen omdat hij in wezen een realistisch schrijver wil zijn die zo precies en ondubbelzinnig mogelijk een paar waarheden over de wereld wil communiceren. Met name wil hij de mogelijkheidswaarde van de liefde, waarschijnlijk zelfs van het monogame westerse huwelijk, onderzoeken. Daarvoor heeft hij de structuur van de romantische komedie nodig die ??? in tegenstelling tot slapstick en andere vormen van humoristische vertelwijzen ??? identificatie toelaat met personages. En die identificatie laat op haar beurt weer toe dat een uitspraak of een bepaald gedrag van een personage op het emotionele niveau geaccepteerd kan worden door een toeschouwer. Curtis vindt zijn eigen variant van de romantische komedie uit door de plot overvloedig te larderen met ironie, zodat men kan stellen dat hij de structuur van de ironische romantische komedie heeft uitgevonden.

 

 

Het genre van de romantische filmkomedie is ontstaan in de jaren dertig als reactie op de Hayes-code die door Amerikaanse fundamentalistische christenen aan Hollywood werd opgelegd. Die code trachtte elk ??? voor hen ??? immoreel gedrag (als seks en scheiding) van het scherm te bannen. Een van de reacties van Hollywood was de creatie van de romantische komedie met sterren als Irene Dunne, Charles Boyer, Carry Grant en Audrey Hepburn. De romantic comedy werd ook de comedy ofremarriage genoemd omdat hete, verboden kwesties als ontrouw, buitenechtelijke seks en dergelijke toonbaar werden in een plot die uitmondde op de remarriage van de partners die in het begin van de film uit elkaar waren gegaan. De fundamentalisten konden er een morele vertelling in zien (eind goed, al goed) en normale mensen zagen er de rest in.
       Curtis gebruikt de conventies van de romantische komedie om ??? in de jaren negentig, waarin onvoorwaardelijke overgave aan een partner moeilijker leek dan ooit ??? de mogelijkheid te onderzoeken, niet van een remarriage maar van een marriage tout court. De identificatieprocessen en de vrijwel eindeloze vormen van ironie laten hem toe af en toe in de luwte van de grappen, een paar waarheden te formuleren over het huwelijk. De 110 minuten van de film zijn een queeste waarin onderzocht wordt of de woorden ???I do??? voor het altaar, en voor de toeschouwer, geloofwaardig zijn te maken.
      
Het thema van de 4 Weddings-film wordt heel vroeg haarscherp geformuleerd. Na een paar schitterende grappen en ironische opmerkingen zegt Charles, zo eenduidig mogelijk: ???I am, as ever, in bewildered awe of anyone who makes the kind of commitment that Angus and Laura have made today. I know I couldn???t do it ???  I think it???s wonderful they can.??? Diep in de film komt Curtis, na een reeks briljante ironische opmerkingen, tot een statement over de man/vrouw-verhoudingen in de jaren negentig: ???I???d wish I???d rung you. But then you never rang me. You ruthlessly slept with me twice, and never rang me.??? Ruthlessly. Wat een verbijsterend prachtig bijwoord toch.
      
Na de funeral in de film zegt Tom tegen Charles: ???I never expected the thunderbolt ??? I hoped that I???d meet some nice, friendly girl, like the look of her, hope the look of me didn???t make her physically sick ??? then pop the question and settle down and be happy. It worked for my parents?????? En dan vindt Curtis dat er genoeg ernst is geweest: ???well, apart from the divorce and all that???.
      
Het lijkt de inzet van de romantische komedie van Curtis, en de inzet van de stijlfiguur van de curtisiaanse ironie, om het huwelijk tot een na te streven geloofwaardig doel te maken. In zijn trilogie legt hij een heel eind weg af... maar helemaal lukken lijkt net te hoog gegrepen.

 

 

Yes I do

De eindsc??ne van Four Weddings and a Funeral was voor veel kijkers ??? het was een geliefkoosd gespreksonderwerp na het bekijken van de film ??? een afknapper. Zelfs Curtis en Grant discussi??ren erover in de extra???s op de dvd. Zij suggereren vaag dat er iets mis is met de sc??ne, maar lijken niet te weten wat. Meestal wordt het probleem van de slotsc??ne geformuleerd in de vraag of Andie MacDowell (de hoofdactrice) ???slecht??? speelt in die sc??ne.
       MacDowell en Grant spelen de slotsc??ne volstrekt zonder ironie. Dead serious, in de gietende regen, geven ze elkaar hun ???I do???.

 

 
        Charles: For the first time in my whole life I realised I totally and utterly loved one
       person [...] it???s the person standing opposite me now???in the rain
       Carrie: Is it still raining? I hadn???t noticed
       Charles: [???] you???re not suddenly going to go away again, are you?
       Carrie: No. I might drown, but otherwise no

Carrie (de rol van MacDowell) heeft van Curtis een ironische tekst gekregen. Geen twijfel mogelijk.
       MacDowell, en met haar de regisseur die in dit soort zaken zo goed als altijd de intu??tie van de acteur volgt, weigert de ironie te spelen. Zij volgt de logica van de romantische komedie die als doel heeft de ???I love you??? op het einde r??cksichtslos waar en geloofwaardig te maken. Mac Dowell mislukt, in mijn ogen en, naar ik aanneem, in die van de meeste kijkers. Maar had ze eigenlijk wel een kans in deze sc??ne?

       Eigenlijk niet. Hoe deze sc??ne ook gespeeld wordt, ze is gedoemd te mislukken.

Indien MacDowell de ironie had gespeeld die Curtis heeft geschreven, dan was haar personage onherroepelijk als een arrogante bitch verschenen die binnen de kortste keren de arme Charles zou hebben bedrogen. Op het moment supr??me ga je niet half buiten de situatie staan! Die positie is weliswaar mogelijk, maar vernietigt het genre van de romantische komedie en is hoogstwaarschijnlijk volstrekt ongewenst voor de meerderheid van het publiek.

       Een andere mogelijkheid was dat Hugh Grant deze sc??ne ironisch had gespeeld (een fluitje van een cent voor hem), maar dan had hij Charles zonder meer als een wrede superieure bal geportretteerd. Opnieuw zou het genre vernietigd zijn.

       Indien beide acteurs ironisch hadden geacteerd had de film weliswaar een libertijnse toets gekregen, maar zou er een onaantrekkelijke schraalheid aan emoties zijn ontstaan. Volstrekt haaks op de rest van de film en voor Curtis haaks op de keuze van het vertelgenre.

       Blijft over, de optie die de acteurs hebben gekozen: bloedserieus ondanks de ironische toetsen in de tekst. Die zitten trouwens ook in de context van de sc??ne. De regen valt immers zo overvloedig uit de coulissehemel neer dat een ironische glimlach bij de toeschouwer moeilijk te vermijden is???

       Een vergelijkbaar onvermogen om een geloofwaardige jawoordsc??ne te cre??ren komt voor in de twee andere delen van de huwelijkstrilogie, in Notting Hill (in de beroemde ???I???m also just a girl standing in front of a boy???-sc??ne met Julia Roberts in de hoofdrol) en in Love Actually.

 

De conclusie lijkt te moeten zijn dat de ironische romantische komedie warmte en solidariteit installeert, waardoor in de luwte ervan ernstige dingen over liefde en huwelijk kunnen worden gezegd. De stap naar een geloofwaardige ???I do???-sc??ne kunnen Curtis en Grant echter niet zetten. Want het zou niet volstaan om de ironische opmerkingen en activiteiten te schrappen uit de bestaande ???I do???-sc??nes om een geloofwaardige case voor het huwelijk te maken. Wat er waarschijnlijk zou overblijven na het schrappen van de ironische toetsen in de eindsc??ne is of een sentimentele of een bloedserieuze sc??ne die niet het geloofwaardige en bevredigende einde zou kunnen zijn van 110 minuten superieure, warme ironie. De suspension of disbelief, die de toeschouwer onder meer dankzij de ironie zo graag heeft ge??nstalleerd, zou met een klap opgeheven worden en de verhouding met het verhaal en de personages retrospectief vernietigen. Er is geen grotere afknapper voor een publiek dan wanneer personages die je als vrienden hebt leren behandelen plots niet meer dan zelfstandig opererende mechaniekjes blijken te zijn. Bw????????k.

       Het lijkt alsof Curtis een heel end kan komen in het gebruiken van het ironische wapen om, zoals Martha Nussbaum hoopt van kunst, scepsis en eenzaamheid te overbruggen door lief te hebben, te delen en te communiceren. Een heel end, maar not quite. Het jawoord verdraagt geen ironie. En kan zelfs in de luwte ervan niet bestaan. Maar de ironie van Curtis maakt het verlangen ernaar realistisch.