0
Eerst is er een tijd dat je moet schrijven; achteraf is dat moeten vooral kindergezang. Dan begint het eigenlijke werk en gaat het erom of je wilt en zo ja wat je wilt schrijven. Vanaf dat moment wordt het de kunst je woorden, zinnen, bladzijden, je werk en evenzeer alle bijwerk, in de hand te houden. Iedere schrijver ontwikkelt daarvoor een instrumentarium; tot het mijne behoorde het notenschrift. V????r de computer was dat onder meer een middel om voor het geheugen een externe werkplaats (ora et labora) in te richten.

       V????r de computer: dat is een bijstelling die in de marge past
       van heel wat opmerkingen over de voetnoot. Het zou de moeite
       waard zijn, in de veelsporige geschiedenis van de roman na te
       gaan waar de behoefte aan de link zich het eerst merkbaar maakte,
       als technische noodzaak verbonden met een meerkantige kijk
       op de wereld: het is zus, maar het kan ook zo, zie maar.
                                Zie voor het zigzaggen, de weg van het water: Rodolphe T??pffer.

Ik ga verder met het notenschrift: de rechterpagina reserveerde ik voor het van dag tot dag lopende schrift, proza ??? en de linker- voor aantekeningen, citaten, titels enzovoort.
       Ik zal niet zeggen hoeveel schriften daar sinds eind jaren 1960 mee gemoeid zijn. Dat er soms de klad in kwam, heeft aan het nut van de schriften niets afgedaan, het recto/verso werkte (als de linkerpagina een marge of keerzijde zou zijn). Te goed soms. Hoe vaak ben ik niet in de verleiding geweest nieuw werk in die vorm te presenteren, zoals het zich zigzaggend ??? recto verso ??? ontwikkelde, met alle ruis van dien.
       Nu de blogmanie ??? dagboeken in klad, die nog nat de wereld in worden gestuurd ??? al snel in de maalstroom lijkt op te gaan, geef ik alleen bij gelegenheid aan die verleiding toe.

       Het is wel op meer gebieden dat iemand in eigen tempo een
       lange geschiedenis verkort doorloopt. De linkerpagina als marge
       naast het geschrevene op de rechterpagina is een voorvorm
       van de voetnoot: commentaar, glosse ??? het maakte de bijbels
       vroeger, toen papier nog niet zo geduldig was, tot slagvelden.
       Volgens Zerby ontstond de eerste voetnoot uit ruimtegebrek.
       In de kantlijn van het Boek Job van de Bishop???s Bible was geen
       plaats meer, zodat de drukker Richard Jugge in 1568 voor de
       (f) naar de benedenmarge uitweek. Een voetnoot in de kantlijn
       heet anders. Zie voor de geschiedenis: Anthony Grafton (The
       Footnote. A Curious History. Harvard University Press, 1997)
       en Chuck Zerby (The Devil???s Details. A History of Footnotes.
       Invisible Cities Press, Montpellier, 2002, waarin voor Graftons
       boek het jaartal 1999 vermeld staat, ofschoon de eerste uitgave,
       een Duitse vertaling, van 1995 dateert). Van studies over voetnoten
       zijn meestal de (veelbelovende) titels het mooist.


Lees meer in In de kruipruimte van de literatuur