Vertaald uit het Duits door Daniel de Vin



???Nice, november 1904 ??? november 1905??? heeft de auteur onder zijn werk gezet. Als er een roman bestaat die alleen in Nice en alleen rond de eeuwwisseling geschreven kon worden, dan is het deze wel. Je kunt je Louis Couperus, Nederlands romancier uit een rijk patrici??rsgezin, goed voorstellen op een zonnig terras of in een hotelsuite aan de C??te d???Azur, bediend door kelners in livrei, om het verhaal te vertellen van de Romeinse keizer Helegabalus in zorgvuldig gekozen, exquise woorden. Zoals je voor een extravagant boeket de orchidee??n kiest, of oesters voor een laat diner, of edelstenen voor een prachtig collier. Waarschijnlijk heeft de rijke bloemenpracht van de C??te d???Azur Couperus zelfs ge??nspireerd voor zijn monumentale historische roman over de late Romeinse tijd. Voor zijn schilderij De rozen van Heliogabalus had de Nederlands-Britse schilder Sir Lawrence Alma-Tadema in de winter van 1887 grote hoeveelheden rozen van de C??te d???Azur naar zijn Londense atelier laten brengen.
       Couperus moet door dit schilderij ??? het visioen van een snode Romeinse keizerhistorie waarin de burgerlijk-protestantse kapitalisten in de periode van economische opbloei tegen het einde van de negentiende eeuw zich heel toepasselijk wilden herkennen ??? uitermate gefascineerd zijn geweest: een betoverend geurende en changerende luxe, die in al haar facetten de schoonheid en de verdorvenheid van een parasitaire bovenlaag tot uitdrukking brengt ??? rozen van Helegabalus. En zo duikt dit schilderij ook in zijn roman op, als vrolijk slot van een infernale orgie. Maar met Helegabalus is het dan al bijna afgelopen.
       Couperus neemt ruimschoots de tijd en evoceert op bijna vijfhonderd bladzijden tal van zintuiglijke indrukken en geneugten om deze caesar middels ontelbare observaties een aureool te geven vooraleer op het einde het lichaam van de kindkeizer brutaal door het volk doorboord, uiteengereten, weggesleept en als vormeloze massa in de Tiber gedumpt wordt. Het verhaal van enkel het verloop van deze korte regeringsperiode (218-222) zou Couperus ook bondiger hebben kunnen vertellen als het hem om de politieke geschiedenis van de Romeinse keizers was te doen geweest. Helegabalus, de jonge, betoverend mooie tempeldanser uit het Syrische Emesa, obscuur verwant met de keizersdynastie van Septimius Severus, be??nvloed door ambitieuze schatrijke matrones, verandert tijdens zijn heerschappij het Romeinse leven van alledag in een schril ritueel der lusten. Wat er aan deze voorstelling historisch juist is, is niet relevant. Alleen al het feit dat in de zonnecultus, waaraan Helegabalus zijn naam ontleent, een reusachtige zwarte fallus aanbeden werd, lijkt wel een gril van een opgefokte dandy. Dat de jonge keizer afhankelijk werd van de lompe avances van een ordinaire wagenmenner, Hierocles, hem ??? in vrouwelijke gedaante ??? tot gemalin nam en daardoor zijn laatste sympathie bij volk en leger verspeelde en desondanks, uit vernederde liefde, geen andere keuze had dan, met zijn grootheidswaanzinnige Hierocles, ten onder te gaan, was het geknipte historische materiaal voor Couperus??? wereldbeeld. De amour fou wordt het laatste lichtpuntje in een wereld van lijden, en veroorzaakt tegelijk zijn pijlsnelle ineenstorting.
       In Couperus??? hortende, geconstrueerde, steeds weer opnieuw beginnende en afbrekende zinnen wordt de structuur van deze roman weerspiegeld: de gigantische vertraging waarop uiteindelijk iedere esthetica berust; schoonheid kan immers enkel een naam zijn voor wat kostbaar is en vergankelijk ??? zoals de winterrozen van de C??te d???Azur. Even zeldzaam en kostelijk zijn de talrijke taalbeelden waarmee Couperus ten minste een papieren glimp van zijn visioen tracht te scheppen. Zo bouwt hij in het Syrische dal van Orontes een ???Toren der Gemmen???, waarin op de meest kunstzinnige wijze, overvloedig gebruik is gemaakt van alabaster en chrysoliet, ivoor en sardonyx, beril en schildpad. Je kunt je nauwelijks voorstellen hoe dat er moet hebben uitgezien. Maar precies die indruk van pijnlijke ontoereikendheid was het die Couperus in de taal wilde achterlaten.
       In de literaire historieschilderkunst komt een in de ascese van het modernisme lang uit de mode geraakte esthetica van de uitbundigheid, van de superlatief, van de herhaling tot uiting die nooit een decadent doel op zich wordt, maar steeds een esthetica van de vergankelijkheid en daardoor ook van de droefheid blijft. Wanneer de auteur bij een symposion onder de hongerige ???paarse ogen??? van de keizer biggentepels, erwten met gouden korrels, linzen met diamanten, rozenwijn, pauwgebraad en lijsterkoppen laat serveren, raken wij oververzadigd van een menu vol neologismen. Je moet je deze dingen ??? althans in gedachten ??? kunnen laten smaken, anders loont de lectuur niet.

Couperus is bij ons in Duitsland vrijwel onbekend hoewel hij een van de weinige schrijvers uit het Nederlandse taalgebied is die deel uitmaakt van het selecte gezelschap dat tot de wereldliteratuur gerekend wordt. V????r de barbaarsheid van het nazisme was dat anders; tot in 1933 waren negentien van zijn romans in het Duits verkrijgbaar, waaronder ook Heliogabal (oorspronkelijke Nederlandse titel: De berg van licht), maar wel in een sterk ingekorte versie. In Nederland veroorzaakte de roman over Helegabalus een groot schandaal en werd hij, na protest tegen de uitbeeldingen van geweld en afwijkende seksualiteit, tijdens Couperus??? leven niet meer gepubliceerd. Het is een grote verdienste van de uitgeverij dat ze zo???n moeilijk verkoopbaar product opnieuw ??? en op schitterende wijze ??? heeft laten vertalen en het werk voor de lezer toegankelijker heeft gemaakt met een nuttig glossarium van de antieke vakterminologie.
       Zoals de lascieve kleurlingen in Couperus??? koloniale roman De stille kracht is Helegabalus bedoeld als allegorie voor Couperus??? droom van de culturele vermenging ??? afgronddiep verwijderd van de rassentheorie??n van Duitse auteurs als Felix Dahn en Gustav Freytag die de Romeinen alleen maar als Franse snoodaards wisten te portretteren. De in Batavia opgegroeide Couperus gaf, in vele vermommingen, uiting aan zijn priv??, mythologisch gekoesterde hoop op een harmonieuzer geslacht, dat in staat zou zijn de scheiding van westers verstand en Aziatische zinnelijkheid op te heffen. In het Rome van de Aziatische tempeldanser Helegabalus is dit feest van de culturele vermenging echter net zozeer mislukt als in het koloniale rijk. Het decadente Rome verwekt bij Couperus geen afschuw maar melancholie, omdat er, na de ondergang, geen grotere schoonheid meer zal komen. Met zulke ???ondergangsromans??? maakte de auteur verhulde zelfportretten van de burgerij.
       Couperus heeft niet altijd de omweg via de oudheid gekozen. Ook met zijn romans uit het Hollandse Den Haag, waarin de gebruikelijke soireetjes, operabezoeken, theevisites, winkelpartijtjes en dutjes in de salon een verontrustend panopticum van misdaad en neurose tot gevolg hebben, heeft hij een grandioos familie-epos van de decadentie geschapen. Deze in het Duits nog niet verschenen werken kunnen als scherpe anticipaties van de hedendaagse welvaartsliteratuur worden gelezen ??? met dit onderscheid: dat ze stijlvoller, ironischer en onverbiddelijker zijn. Maar eerst dient de historieschilder Couperus te worden ontdekt. Daartoe moeten van de grote auteur van rond de eeuwwisseling nog veel onbekende werken worden vertaald: romans over Alexander de Grote, over het alledaagse leven in Egypte; een werk dat keizer Wilhelm II in de gedaante van Xerxes op de korrel neemt; een overgecultiveerde Arthurroman in een gekunsteld Middelnederlands en heel wat onfatsoenlijke prozawerken uit de arme wijken van Rome, waar Couperus zelf graag vertoefde. Helegabalus ??? het meest prachtige werk in zijn soort, dat in de wereldliteratuur zonder moeite de vergelijking doorstaat met Flauberts duistere Salammb?? ??? onthult ons, als historieschilderij, het verwelken van een hele cultuur.